Okupacja słowacka 1939-1944
Po zajęciu w 1939 roku Spiszu i Orawy przez Słowaków złote wycofano i zamieniono na słowackie korony. Wymiana w relacji 1 złoty = 5,5 Ks (1 RM = 11,62 Ks zatem kurs podobny do tego stosowanego przez Niemców w Polsce). Zdaje się, że nie było żadnych limitów wymiany bo miejscowych potraktowano jak swoich, terytorium było bardzo niewielkie, podobnie jak zasoby gotówkowe ludności. Niestety informacje na ten temat są szczątkowe.
20 koron słowackich 1939 (Republika Słowacka)
⊗
Wileńszczyzna 1939-1940
Po wkroczeniu Sowietów dopuszczono chwilowo do obiegu ruble sowieckie w relacji 1 złoty = 1 rubel (choć realnie rubel był warty około 20 groszy). Nieco później, na mocy układu litewsko-sowieckiego z 10 października przekazano Wilno i okolice (prawie 7000 km2 i około pół miliona ludności) na kilka miesięcy Litwinom, którzy 28 października wkroczyli do Wilna.
Początkowo złoty kursował równolegle do lita i za złote można było kupować żywność bez ograniczeń. Jednak zapasy się szybko wyczerpywały, zatem od 6 listopada wprowadzono reglamentację i nadal sprzedawano żywność za złote według ustalonych norm, równolegle jednak rozszerzając obieg lita. Normy były następujące: chleb – 0,5 kg/dwa dni, kilka dni później podniesiona do 0,5 kg/dzień; mąka pszenna, smalec lub słonina po 1 kg/dwa tygodnie; sól, cukier, kasza po 0,5 kg/miesiąc, masło 0,250 kg/dwa tygodnie; świeże mięso bez ograniczeń.
Wprowadzono też ceny urzędowe na podstawowe towary, oraz ogólną zasadę, że ceny w litach na jakiekolwiek towary nie mogą nominalnie przekraczać poprzednich cen w złotych. Zatem jak coś niereglamentowanego kosztowało wcześniej 2 złote to teraz nie mogło kosztować więcej niż 2 lity. Relacja złotego do lita na wolnym rynku była w tym okresie dosyć zmienna. 30 października 1939 roku ustalono relację lita do złotego jako 1 zł = 0,50 lita i taka obowiązywała przy zakupie przydziałów żywności, opłacaniu podatków, rachunków za prąd, posiłków w restauracjach etc. Jednocześnie ogłoszono, że stali mieszkańcy Wileńszczyzny mogą wymieniać złote na lity po ustalonym kursie w oparciu o limity: 100 złotych = 50 litów (wdowy i żonaci) lub 50 złotych = 25 litów (osoby stanu wolnego za okazaniem dowodu osobistego, gdzie było to odnotowywane. Termin tej wymiany upływał 30 listopada 1939. Od 6 listopada wprowadzono obowiązek wypłacania pracownikom najemnym wynagrodzeń wyłącznie w litach. 11 listopada 1939 zmieniono statut Lietuvos Bankas podnosząc limit emisji lita o 36 milionów w związku z przyłączeniem Wileńszczyzny. Ogłoszono też o możliwości deponowania złotych w nieograniczonej ilości celem ich późniejszej wymiany na lity. Kurs wymiany miał być uzależniony od ilości zdeponowanych złotych. Deponowanie miało trwać od 14 do 20 listopada 1939. Termin ten ostatecznie przedłużono do 22 listopada. Tylko zdeponowane banknoty podlegały wymianie, ale można było zrezygnować z wymiany zdeponowanych pieniędzy (bo kurs wymiany w momencie deponowania nie był znany) i odebrać je z depozytu bez wymiany. Depozyty można było składać w większości banków, urzędów pocztowych, a nawet na komisariatach policji.
Od 15 listopada opłaty za przejazd miejskimi autobusami były możliwe tylko w litach. Za kartkowe przydziały żywności można było płacić w złotych do 20 listopada, ale np. rachunki za energię elektryczną można było regulować w złotych do 23 listopada, a za chleb wyjątkowo do 30 listopada. Wprowadzono też moratorium na spłatę wszelkich zobowiązań zapadających przed 31 grudnia 1939 roku. Stawały się one wymagalne z dniem 1 stycznia 1940. 29 listopada ogłoszono zasady wymiany zdeponowanych złotych na lity, a same wypłaty rozpoczęły się z dniem 1 grudnia 1939 roku.
Zasady wymiany zdeponowanych złotych były następujące – w grudniu 1939 wypłacano w całości depozyty do 300 złotych po kursie 1 zł=0,50 lita, a depozyty przekraczające 300 złotych, ale nie większe niż 1000 złotych po kursie 1 zł= 0,40 lita. Wynikało z tego że właściciel depozytu 300 złotowego dostanie dokładnie tyle samo ile właściciel depozytu 375 złotowego, zatem zasady zmodyfikowano i w przypadku depozytów >300 ale <=375 zezwalano na wypłatę nadwyżki ponad 300 złotych w złotych w gotówce. Depozyty przekraczające 1000 złotych przeliczano także po kursie 1 zł=0,40 lita, ale w grudniu wypłacano tylko 20% kwoty wynikającej z przerachowania, ale nie mniej niż 400 litów i nie więcej niż 5000 litów. Reszta trafiała na zastrzeżony rachunek bankowy, z którego można było wypłacać kwartalnie 10% salda, ale nie mniej niż 500 litów. Uwolnienie większych kwot było możliwe pod warunkiem wykazania uzasadnionej gospodarczo potrzeby. Osoby prywatne zdeponowały około 32 milionów złotych.
Obieg złotego na Wileńszczyźnie zakończył się definitywnie 30 listopada 1939 roku, ale i lity nie obiegały zbyt długo bo w połowie 1940 roku Sowieci wrócili i odebrali sprezentowane wcześniej Litwinom Wilno wraz z całą Litwą. Następnie (pomni doświadczeń zdobytych w okupowanej Polsce zrobili to dopiero po dostosowaniu do standardów sowieckich struktury cen i płac) 25 listopada 1940 wprowadzili (obok lokalnych walut) do obiegu ponownie rubla, ograniczyli wypłaty z rachunków bankowych do 1000 rubli na osobę i zaczęli wycofywać lity z obiegu. Kurs lita do rubla ustalono na 1 lit = 0,90 rubla. Z dniem 25 marca 1941 lity straciły ważność. To samo zrobiono na Łotwie (1 rubel = 1 łat) i w Estonii (1 rubel = 1,25 Korony). Ostatnie oficjalne kursy walut państw bałtyckich notowane przez Gosbank były takie: 1 lit = 0,89 rubla, 1 łat = 0,98 rubla i 1 korona = 1,26 rubla.
Po wejściu Niemców do krajów bałtyckich w 1941 wprowadzono do obiegu reichsmarki w formie biletów RKK w relacji 1 RM = 10 rubli.
⊗
1000 Litów Bank Litwy (Lietuvos Bankas) 1924
⊗
Tereny wschodnie RP okupowane przez ZSRR 1939-1941
Początkowo złoty kursował równolegle do rubla w relacji 1:1. Relacja ta teoretycznie odpowiadała oficjalnemu kursowi rubla, który od 19 lipca 1937 do 28 lutego 1950 wynosił 5,30 r/USD czyli we wrześniu 1939 była taki sam jak kurs złotego do dolara, ale był to kurs ustanowiony administracyjnie. Faktycznie siła nabywcza rubla nie przekraczała 20-25 groszy, a jego kurs czarnorynkowy był z pewnością jeszcze niższy bo niewiele za te ruble można było kupić. Informacje na temat czarnorynkowego kursu dolara w latach 30-tych w ZSRR są szczątkowe, ale z kilku pośrednich źródeł wynika, że pod koniec tego okresu wahał się on pomiędzy 40 i 50 rubli, co odpowiada relacji do złotego w przedziale 7,50 do 9,50 rubla za złotówkę. Rublem sowieckim obracano też do 1939 roku na nieformalnym rynku walutowym w Wilnie i Lwowie, ale do żadnych wiarygodnych notowań nie udało mi się dotrzeć.
Akcja “czyszczenia” lokalnego rynku z towarów została dobrze przygotowana bo żołnierze Armii Czerwonej przed atakiem na Polskę dostali z góry żołd za trzy miesiące, więc mieli do dyspozycji spore kwoty rubli o dosyć wątpliwej sile nabywczej. Efekt wprowadzenia rubla równolegle do złotego i w relacji 1:1 był zatem taki, że “wyzwoliciele” wykupowali masowo wszystkie towary i to jak leci bo były dla nich tanie, a zaopatrzenie było nieporównywalnie lepsze z tym co mieli u siebie za miedzą. Bo u Sowietów w latach trzydziestych było już tak jak w każdej komunie. Waluta (z trudem naprawiona w 1924 roku i zepsuta w ciągu jednej pięciolatki) udawała pieniądze, ludzie udawali że pracują, a państwo udawało, że im płaci, czyli klasyczna gospodarka niedoborów, puste półki oraz powszechna reglamentacja. Jednym słowem typowy komunistyczny bardach. Jeśli zaś były w swobodnym obrocie (za pieniądze i dla każdego, a nie na kartki czy jakieś inne talony) jakieś lepsze towary to tylko w dużych miastach i ceny miały wysokie. Nie trwało to długo, bo ceny rosły, rynek został szybko wyczyszczony, a nowych dostaw nie było bo niby skąd miały by być ?
Od 1 października każdy bank “otrzymał” komisarza z sowieckiego nadania , który kontrolował jego działalność. Od tego momentu właściciele wkładów mogli wypłacić maksymalnie 300 rubli na miesiąc, a każda transakcja wymagała zgody komisarza ludowego.
8 grudnia 1939 wydano postanowienie Komitetu Centralnego i Rady Komisarzy Ludowych o przejściu na walutę sowiecką na terytoriach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi (постановление ЦК ВКП(б) и СНК СССР «О переходе на советскую валюту на территории Западной Украины и Западной Белоруссии»). Zgodnie z nim od 11 grudnia 1939 roku wszystkie wypłaty mogły być realizowane tylko w rublach, a z dniem 21 grudnia 1939 złoty został wycofany z obiegu. Depozyty bankowe podlegały wymianie do kwoty 300 rubli. Reszta przepadła.
W komunistycznym raju jaki nastał w 1939 roku pod sowiecka okupacją średnia płaca wynosiła 339 rubli na miesiąc. Tyle że ta średnia nie pokazywała prawdziwego obrazu sytuacji. Funkcjonariusze partyjni dostawali dużo więcej, a normalna klasa robotnicza dużo mniej. I tak przewodniczący okręgowego komitetu wykonawczego dostawał 1800 rubli, zastępca 1400, a robotnik kolejowy 100, nauczyciel 150-200, lekarz 180-250 etc. I dla porównania ceny: wołowina 7,00 r/kg, wieprzowina 4,00 r/kg, chleb 0,90 – 4,00 r/kg, kiełbasa krakowska 10,00 r/kg, baleron/schab/szynka 14 r/kg, mostek 10 r/kg, Na część towarów zaczęły obowiązywać ceny urzędowe: 1 sól 0,30 za kilogram, zapałki 0,03, litr nafty 0,65, tytoń 0,50 za paczkę 50g. Do końca października sklepy i hurtownie zostały w zasadzie wyczyszczone z towaru i pojawiły się typowe dla sowieckiej “gospodarki” zjawiska takie jak utajona inflacja, braki w zaopatrzeniu, kolejki przed sklepami i oczywiście czarny rynek, na którym można było różne rzeczy kupić, ale po cenach znacznie wyższych od urzędowych. Więcej na temat cen i płac w chłopsko-robotniczym raju w końcu lat trzydziestych można przeczytać w artykule Dola pracowników w ZSRR.
⊗
10 czerwońców czyli 100 rubli emisji 1937 Bank Państwowy ZSRR (Государственный банк СССР)
⊗
1941-1944 Tereny wschodnie RP – okupacja niemiecka.
Na terenach przyłączonych po zajęciu przez Niemcy do GG (Distrikt Galizien) dokonano wymiany rubli na złote krakowskie w relacji 1 złoty = 5 rubli. Szczegóły opisałem w akapicie dotyczącym Generalnego Gubernatorstwa.
Na terenach Reichskommisariat Ost (w tym dawne i obecne tereny II RP) wprowadzono do obiegu reichsmarki w postaci niemieckich monet 1, 2, 5 i 10 fenigów oraz biletów RKK w relacji 1 RM = 10 rubli. Ruble nadal pozostały w obiegu.
Na terenach Reichskommissariat Ukraine wprowadzono do obiegu z dniem 1 lipca 1942 karbowańce emitowane przez Zentralnotenbank Ukraine. Ruble sowieckie wymieniano w relacji 1:1 na karbowańce. W obiegu były także bilety RKK w relacji 1 RM = 10 karbowańcom. Ruble sowieckie pozostały w równoległym obiegu: odcinki 1, 3 ruble były oficjalnie dopuszczone do obiegu (zdaje się, że z braku dostatecznej ilości drobnych nominałów w karbowańcach), a wyższe nominały (5 rubli oraz 1, 3, 5 i 10 czerwońców) miały być wycofane i zamienione na karbowańce do 25 lipca 1942 roku. Sumy przekraczające 200 rubli nie były wymieniane, ale zapisywane na specjalnych rachunkach, z których możliwość wypłat była mocno ograniczona. Taka wymiana miała wszelkie cechy konfiskaty, zatem zdecydowana większość posiadaczy rubli wymieniła tylko drobne kwoty, a grubsze odcinki rublowe nadal pozostały w nieoficjalnym obrocie. Obszar obiegu karbowańca był ograniczony linią frontu i jak ta się przesuwała na zachód, to karbowaniec powoli zaczął tracić na wartości i pojawiło się agio na ruble, a z czasem wręcz odmawiano przyjmowania płatności w karbowańcach. Wraz z wyparciem Niemców z terenów dzisiejszej Ukrainy karbowaniec stracił rację bytu. Żadna wymiana nie była prowadzona. Po prostu waluta w pewnym momencie przestała funkcjonować.
Karbowańce Centralnego Banku Emisyjnego Ukrainy (Zentralnotenbank Ukraine)
Czytaj dalej >>>>>