Polska Rzeczpospolita Ludowa 1944 – 1989
I powojenny złoty 1944-1950
Emitenci:
- 1944 – 1945 Centralna Kasa Skarbowa
- 1945 – dzisiaj Narodowy Bank Polski powołany do życia Dekretem z dnia 15 stycznia 1945 r. o Narodowym Banku Polskim powołano do życia Narodowy Bank Polski. (Dz.U. 1945 nr 4 poz. 14).
De jure Bank Polski posiadał nadal ważny przywilej emisyjny, który wygasał w roku 1954, zatem formalnie rzecz biorąc emisje “ludowe” naruszały prawo, które obowiązywało nadal. Bank Polski nie podjął jednak działalności emisyjnej po 1 września 1939 roku. Wprawdzie przygotowano zapasy nowych banknotów z datą 15 i 20 sierpnia 1939, ale nigdy ich do obiegu nie wprowadzono. Jeśli by jednak przyjąć, że do czasu likwidacji Banku Polskiego jego przywilej emisyjny obowiązywał, to emisje NBP z tego okresu można by uznać za notgeldy wydane w miejsce oficjalnego pieniądza, którego brakowało na rynku 😉
Wzory banknotów Banku Polskiego z 1939
Wróćmy jednak do Rzeczypospolitej Polskiej, przemianowanej niebawem na Polską Rzeczpospolitą Ludową, jej nowego złotego firmowanego przez bank, którego nie było i nowego banku emisyjnego, który najpierw wypuścił w obieg banknoty, a potem sam powstał.
Pierwszym aktem prawnym dotyczącym waluty był Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 24 sierpnia 1944 r. o emitowaniu biletów skarbowych (Dz.U. 1944 nr 3 poz. 11). Przewidywał on emisję biletów skarbowych przez Centralną Kasę Skarbową z napisem Narodowy Bank Polski (który jeszcze wtedy nie istniał). Limit emisji określono na 1 miliard złotych. Dekret ten jednocześnie dopuszczał do obiegu rubla sowieckiego w relacji 1 rubel = 1 złoty oraz przewidywał dalszy obieg banknotów Banku Emisyjnego (1:1) oraz będącego w obiegu bilonu groszowego i kopiejkowego.
Emisja Centralnej Kasy Skarbowej z 1944 roku
⊗
Dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 października 1944 r. o wycofaniu z obiegu marki niemieckiej na obszarze województwa białostockiego (Dz.U. 1944 nr 9 poz. 43) wycofano z dniem 28 października 1944 z obiegu markę niemiecką na terenie województwa białostockiego (tereny wchodzące w skład Reichskommisariat Ost). Bilon niemiecki pozostał nadal w obiegu w relacji 1 fenig = 1 grosz. Do 20 listopada 1944 prowadzono wymianę marek na złote w relacji 1 RM = 1 zł. Limit wymiany wynosił 300 RM na osobę dorosłą zamieszkującą na terenie województwa białostockiego. Wyższe kwoty podlegały deponowaniu – w zamian wydawano kwity depozytowe. Dla instytucji samorządowych, społecznych i kulturalnych przewidziano możliwość wymiany wszystkich posiadanych na 23 października 1944 marek za specjalnym zezwoleniem.
Na podstawie tych przepisów wymieniono niecałe 19 milionów marek z 600-700 milionów jakie wedle szacunków obiegały na tym terenie.
Dekretem z dnia 6 stycznia 1945 r. o deponowaniu i wymianie banknotów Banku Emisyjnego w Polsce (Dz.U. 1945 nr 1 poz. 2) wycofano z obiegu z dniem 10 stycznia 1945 roku banknoty Banku Emisyjnego. Pomiędzy 10 stycznia i 28 lutego banknoty należało zdeponować. Deponentów podzielono na 7 grup dla których obowiązywały różne zasady wymiany zdeponowanych banknotów. Osobom fizycznym wymieniano do 500 złotych ($5 po kursie czarnorynkowym) na osobę, a małym przedsiębiorstwom do 2000 złotych. Dla wojskowych w służbie czynnej limit został ustalony na poziomie jednomiesięcznej pensji. Szczegóły wymiany regulowało Rozporządzenie Ministra Skarbu w porozumieniu z Ministrami: Obrony Narodowej, Administracji Publicznej i Sprawiedliwości z dnia 6 stycznia 1945 r. w sprawie wykonania dekretu o deponowaniu i wymianie banknotów Banku Emisyjnego w Polsce (Dz.U. 1945 nr 1 poz. 3). Instytucjom w praktyce wymieniano całość zdeponowanych kwot.
W ramach porządkowania systemu pieniężnego Dekretem z dnia 13 stycznia 1945 r. o wycofaniu z obiegu na terytorium Państwa Polskiego waluty Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz.U. 1945 nr 2 poz. 5) z dniem 15 stycznia 1945 roku wycofano z obiegu sowieckiego rubla. Od 15 stycznia do 14 lutego 1945 ruble wymieniano na złote po kursie 1:1. Od 15 lutego 1945 posługiwanie się rublami na terenie Polski zostało zabronione.
Dekretem z dnia 5 lutego 1945 r. o rozciągnięciu mocy obowiązującej niektórych postanowień dekretu z dnia 6 stycznia 1945 r. o deponowaniu i wymianie banknotów Banku Emisyjnego w Polsce na obszary Rzeczypospolitej Polskiej, wyzwolone po dniu 6 stycznia 1945 r. (Dz.U. 1945 nr 5 poz. 18) wprowadzono podobne zasady na terenach wyzwolonych po 6 stycznia, tyle że tam wymiana była ograniczona wyłącznie do osób fizycznych do kwoty 500 złotych. Osobom prawnym pieniędzy nie wymieniano, chyba że uzyskały na to specjalna zgodę Ministra Skarbu. Wynikało to z nadużyć jakie zaobserwowano na terenach wcześniej wyzwolonych.
Dekretem z dnia 5 lutego 1945 r. o deponowaniu i wymianie marek niemieckich na terenach Rzeczypospolitej Polskiej, wyzwolonych spod okupacji po dniu 6 stycznia 1945 r. (Dz.U. 1945 nr 5 poz. 17) z dniem 28 lutego 1945 roku wycofano z obiegu markę niemiecką na terenach wyzwolonych, zarządzając jednocześnie deponowanie marek w okresie od 10 do 28 lutego 1945. Ze złożonego depozytu zwalniano do 500 marek na osobę dorosłą (tylko osobom fizycznym, obywatelom polskim i państw sprzymierzonych, zatem z wykluczeniem Niemców i narodowości uprzywilejowanych przez władze niemieckie) i wymieniano na złote po kursie 1 złoty = 2 RM. Każdy zatem mógł dostać najwyżej 250 złotych. Mniejszy limit niż ten obowiązujący w GG tłumaczono oficjalnie tym, że ceny na terenach przyłączonych w 1939 do Rzeszy były znacznie niższe niż w GG co było prawdą. Niemiecki bilon metalowy nadal pozostawiono w obiegu w relacji 1 zł = 2 RM.
Podobne zarządzenie wprowadziły sowieckie władze wojskowe na terenach przez nie kontrolowanych – zadekretowano tam wymianę marek na ruble w relacji 1 rubel = 2 RM do kwoty 500 marek. Zdaje się z resztą, że właśnie to zarządzenie było podstawą do ustalenia warunków wymiany w dekrecie z 5 lutego 1945.
Rozporządzeniem Ministra Skarbu z dnia 28 lutego 1945 r. o rozciągnięciu mocy obowiązującej dekretu z dnia 5 lutego 1945 r. o deponowaniu i wymianie marek niemieckich na terenach Rzeczypospolitej Polskiej, wyzwolonych spod okupacji po dniu 6 stycznia 1945 r., – na niektóre tereny wyzwolone po dniu 6 lutego 1945 r. (Dz.U. 1945 nr 11 poz. 61) rozciągnięto moc poprzedniego dekretu na tereny wyzwolone pomiędzy 6 i 28 lutego 1945. Zasady wymiany pozostały te same, termin do którego można było marki deponować i wymieniać ustalono na 10 kwietnia 1945.
Rozporządzeniem Ministra Skarbu z dnia 25 maja 1945 r. w sprawie wymiany marek niemieckich na terytorium byłego Wolnego Miasta Gdańska, stanowiącym część składową województwa gdańskiego. (Dz.U. 1945 nr 21 poz. 127) . Zasady wymiany pozostały te same, termin do którego można było marki deponować i wymieniać ustalono na 15 lipca 1945. Termin ten ostatecznie przedłużono Rozporządzeniem Ministra Skarbu z dnia 18 sierpnia 1945 r. o przedłużeniu terminu wymiany marek niemieckich na terytorium byłego Wolnego Miasta Gdańska, stanowiącym część składową województwa gdańskiego. (Dz.U. 1945 nr 29 poz. 174) do 30 września 1945 włącznie. Zatem z tym dniem reichsmarki straciły całkowicie prawo obiegu na terenie dzisiejszej Polski.
Ostatni przepis dotyczący obiegu reichsmarek, ale tylko w bilonie to Dekret z dnia 5 września 1947 r. o wycofaniu z obiegu niemieckiego bilonu metalowego. (Dz.U. 1947 nr 59 poz. 315). Bilon niemiecki stracił prawo obiegu (relacja 1 gr = 2 f) z dniem ogłoszenia dekretu, czyli 17 września 1945, a jego wymiana w kasach NBP była możliwa od 20 września do 20 października 1947 roku. Kwot poniżej 1 RM nie wymieniano.
Na sumy zdeponowanych w ramach cytowanych powyżej przepisów złotych krakowskich i marek które nie podlegały wymianie wydawano kwity depozytowe. Na ich podstawie miały być podobno w przyszłości wypłacane odszkodowania po ich uzyskaniu od Niemiec. To jednak nigdy nie nastąpiło.
Ironią losu jest to, że na tych reformach zdecydowanie lepiej wyszli posiadacze reichsmarek. Wprawdzie i reichsmarki i złote krakowskie były w 1945 roku mocno zdeprecjonowanymi walutami, ale złote krakowskie po ich wycofaniu straciły wszelką wartość i stały się makulaturą, a reichsmarki nadal pozostawały prawnym środkiem płatniczym na terenie całych Niemiec. Dlatego niewymienione na złote reichsmarki można było sprzedać do czerwca 1948 roku na czarnym rynku, a nabywcy kupowali za nie w Niemczech towary przemycane później do Polski. Na pewnym etapie reichsmarki skupował też NBP i to po znacznie wyższym kursie niż ten oferowany w trakcie oficjalnej wymiany. Ostatecznie reichsmarka zakończyła swój niecny żywot 23 czerwca 1948 roku. W zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec 20 czerwca 1948 przeprowadzono radykalną reformę pieniężną zastępując reichsmarki markami niemieckimi. Podobną reformę przeprowadzono 23 czerwca we wschodniej strefie okupacyjnej Niemiec zastępując reichsmarki też markami niemieckimi tyle że wschodnimi.
Dla porządku należy wspomnieć też o Spiszu i Orawie gdzie obiegała w czasie okupacji korona słowacka. Te wymieniono mieszkańcom w relacji 1 Ks = 2 zł ale z limitem wymiany ustalonym na 500 złotych.
Po wycofaniu z obiegu niemieckiego bilonu metalowego w obiegu pozostał jedynie złoty emitowany przez Narodowy Bank Polski.
Była to waluta niewymienialna, a jej kurs wobec walut obcych ustalano administracyjnie i bywało, że dosyć arbitralnie. Obowiązywały bardzo restrykcyjne ograniczenia dewizowe, a obrót z zagranicą był prawie całkowicie kontrolowany przez państwo. Prawie, bo oczywiście funkcjonował czarny rynek na waluty, złoto i towary deficytowe jak i przemyt towarów głównie z terenu okupowanych Niemiec.
Początkowo ustalono oficjalny kurs złotego do dolara na poziomie 5,30 zł = 1$. Zdaje się że była to pochodna przyjętej wcześniej relacji 1 złoty = 1 rubel i oficjalnego kursu rubla do dolara, a nie przeniesiony żywcem przedwojenny kurs parytetowy. Była to oczywiście kompletna fikcja, zatem zaczęto stosować różne kursy dla różnego rodzaju transakcji, pojawiły się różnego rodzaju dopłaty i wyrównania kursowe, jednym słowem typowy “ludowy” cyrk walutowy.
Emisja Narodowego Banku Polskiego z 1947 roku
⊗
Kursy kształtowały się następująco:
- we wrześniu 1945 roku dolar kosztował od 200-250 złotych w zależności od miasta i nominału banknotu, podczas gdy NBP w tym czasie płaciło 100 złotych za dolara i 377 złotych za funta;
- we wrześniu 1946 dolar kosztował już na czarnym rynku 750-1000 złotych, a funt szterling 1600-2000 złotych podczas gdy od kwietnia 1947 NBP płacił za te waluty odpowiednio 250 i 1000 złotych;
- na początku 1950 roku dolar na czarnym rynku osiągnął cenę 1200 złotych. Kursy mocno się wahały w zależności od lokalizacji i odcinków będących przedmiotem transakcji.
Szczegółowe dane za okres 05/1945-12/1946 (źródło: NBP)
Data
DateObieg (mln)
Circulation (mio)Indeks cen
Price index
04/1945=100Zł/$ ($50 & $100)
Czarny rynek
Black market
05/1945 7.894,00 88,70 217,00
06/1945 9.061,00 79,00 163,00
07/1945 10.241,00 72,60 143,00
08/1945 12.128,00 71,00 212,00
09/1945 14.576,00 68,60 279,00
10/1945 17.070,00 76,80 292,00
11/1945 19.198,00 87,40 400,00
12/1945 26.319,00 92,70 460,00
01/1946 26.964,00 98,80 457,00
02/1946 28.085,00 91,50 477,00
03/1946 29.899,00 92,20 457,00
04/1946 32.427,00 93,50 405,00
05/1946 34.260,00 95,70 430,00
06/1946 36.748,00 99,30 470,00
07/1946 39.842,00 95,10 475,00
08/1946 44,218,00 92,80 575,00
09/1946 47.463,00 96,80 800,00
10/1946 52.636,00 105,90 920,00
11/1946 57.102,00 117,20 1.050,00
12/1946 60.066,00 - 950,00
Od 1 września 1947 roku oficjalny kurs dolara ustalił się na poziomie 400 złotych. Zgłoszono nawet do Międzynarodowego Funduszu Walutowego (którego Polska była wtedy członkiem i z którego w 1950 roku wystąpiła na sowieckie polecenie) zamiar wprowadzenia takiego oficjalnego kursu od 1 stycznia 1948, ale formalnej notyfikacji nie dokonano. Ten kurs obowiązywał jednak do 28 października 1950 roku.
Najśmieszniejsze było to, że za reichsmarki wymieniane niewiele wcześniej po 50 groszy za sztukę i to jeszcze z limitem wymiany, w październiku 1946 roku płacono w NBP 215 zł za 100 RM, a sprzedawano je po 235 zł/100 RM (Źródło: TU).
1 stycznia 1949 roku zniesiono system kartkowy, 80% handlu i ponad 90% przemysłu było już w rękach państwa, zmieniono strukturę płac, które średnio nominalnie wzrosły o 43% jako m.in. wyrównanie w zamian za odebrane przydziały w naturze, a że ceny były regulowane i nie rosły w sposób naturalny to pojawił się spory nawis inflacyjny. Obieg przed reformą walutową z 1950 roku osiągnął 168,2 miliarda złotych.
A 28 października 1950 Polska Ludowa ukradła obywatelom 2/3 ich gotówki. To tak jak by się miało w portfelu 27 października wieczorem 300 złotych, a rano człowiek wstaje, otwiera portfel, a tam jest tylko stówa. Gdzie się podziała reszta ? Ano państwo ukradło.
Czytaj dalej >>>>>