II Rzeczpospolita 1918 – 1939
Waluta markowa 1918 – 1924
1918-1924 Emitent: Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa (PKKP) działająca w oparciu o polską ustawę, pełniąca rolę banku centralnego. Waluta: marka polska.
W 1919 roku planowano ostemplowanie wszystkich obiegających w Polsce banknotów na mocy Ustawy z dnia 26 marca 1919 r. w przedmiocie obowiązkowego stemplowania papierowych znaków pieniężnych, ich opodatkowania i częściowej ich wymiany na asygnaty pożyczki państwowej. Zamiaru tego jednak nigdy nie zrealizowano. Kolejna Ustawa z dnia 9 maja 1919 r. w przedmiocie wymiany znaków obiegowych, znajdujących się na ziemiach polskich przewidywała wymianę obiegających banknotów, wprowadzenie do obiegu złotego i emisje 4% państwowej renty. Tych zamiarów także nie zrealizowano.
Do roku 1920 (na Śląsku do 1923 marki niemieckie pozostawały w obiegu) na terenach polskich obiegały waluty byłych państw zaborczych, a więc korony austro-węgierskie, marki niemieckie oraz ruble rosyjskie (zarówno tzw. “carskie” jak i “dumskie” zwane także kierenkami). Równolegle obiegała marka polska, która dopiero na mocy Ustawy z 15 stycznia 1920 stała się prawnym środkiem płatniczym na terenie całego państwa polskiego. Kursy wymiany obiegających równolegle walut ustalono wtedy na: 100 marek polskich = 70 koron, 100 rubli = 216 marek polskich.
Korona austriacko-węgierska:
Rozporządzenie Ministra Skarbu w przedmiocie ustanowienia stosunku marek polskich do koron (Dz.U. 1919 nr 96 poz. 513) ustanowiło z dniem 24 grudnia 1919 stałą relację marki polskiej i korony jako 100 koron = 70 marek.
Ustawa z dnia 24 marca 1920 o stemplowaniu i wymianie banknotów koronowych emitowanych przez Bank Austriacko-Węgierski (Dz. U. z 1920 roku Numer 28 pozycja 166) przewidywała unarodowienie obiegających na terytorium Polski banknotów koronowych poprzez ich ostemplowanie. Zakładała ona wymianę bez ograniczeń, aczkolwiek kwoty powyżej 15.000 Koron miały być deponowane na specjalnych rachunkach, z których wypłaty miały być realizowane w późniejszym terminie. Kwitami depozytowymi można też było opłacać subskrypcję Pożyczek “Odrodzenie” z 1920 roku. Depozyt mógł też być zwolniony za specjalnym zezwoleniem, jeśli było to uzasadnione potrzebami gospodarczymi.
Rozporządzenie Ministra Skarbu w przedmiocie wymiany i stemplowania banknotów koronowych ustalało rozpoczęcie stemplowania i wymiany na dzień 19 kwietnia 1920 roku. Proces ten miał potrwać do 26 kwietnia i obejmował banknoty o nominale 100 i 1000 Koron. Od 27 kwietnia 1920 roku banknoty nieostemplowane o nominale 100 i 1000 koron przestawały być prawnym środkiem płatniczym. Wymiana i stemplowanie drobniejszych odcinków miała zostać ogłoszona później. Jednocześnie zarządzono zamknięcie granic RP od 17 do 26 kwietnia 1920 aby ograniczyć napływ banknotów koronowych na terytorium RP. Kolejne Rozporządzenie Ministra Skarbu w sprawie wymiany banknotów koronowych w odcinkach po 50, 20, 10, 5, 2, 1 koron na obszarze byłej Galicji i byłego Generał-Gubernatorstwa Lubelskiego (Dz. U. z 1922 pozycja 281) ustalało wymianę tych banknotów w okresie od 14 do 25 czerwca 1920. Od 26 czerwca 1920 roku traciły one charakter prawnego środka płatniczego, tak więc w tym dniu korona austro-węgierska ostatecznie straciła charaketr prawnego środka płatniczego na terytorium Polski i stała się walutą obcą w rozumieniu obowiązującego prawa. W praktyce nie przeprowadzono stemplowania – zdeponowane banknoty wymieniano po prostu na marki polskie po stałym kursie 70 marek za 100 koron.
Rubel rosyjski:
Ustawą z 29 kwietnia 1920 roku o zakazie dokonywania wypłat w walucie rublowej rosyjskiej i przerachowaniu zobowiązań rublowych na marki polskie (Dz.U. z 1920 roku, Numer 38 pozycja 216) wycofano z obiegu rubla na całym obszarze RP, zobowiązania rublowe przerachowano na marki polskie w relacji 100 rubli = 216 marek polskich, a wymiany banknotów rublowych nie przewidziano. Od 29 kwietnia 1920 roku rubel stał się w Polsce waluta obcą i jako taką można ją było wymieniać na marki polskie. Ustawa przewidywała kilka drobnych wyjątków dotyczących zobowiązań w rublach, które stały się wymagalne przed jej wejściem w życie – te mogły być spłacane efektywnymi rublami. Nieco później zezwolono także na przyjmowanie rubli w ramach wpłat na subskrypcję Pożyczek “Odrodzenie” z 1920 roku. Ostatnim aktem prawnym usuwającym ostatecznie rubla z obiegu na całym terytorium RP była Ustawa z 4 lipca 1921 roku w przedmiocie rozciągnięcia na województwa: nowogródzkie, poleskie i wołyńskie, oraz powiaty: białowieski, grodzieński i wołkowyski województwa białostockiego mocy obowiązującej ustawy z 29 kwietnia 1920 roku (Dz.U. z 1921 roku, pozycja 514). Zatem z dniem 4 lipca 1921 roku obieg rubla zakończył się na całym terytorium Polski.
Marka niemiecka:
Ustawa z dnia 20 listopada 1919 r. o walucie w obrębie byłej dzielnicy pruskiej (Dz.U. 1919 nr 91 poz. 492) odebrała marce niemieckiej status prawnego środka płatniczego i zezwoliła na spłatę zobowiązań w markach niemieckich markami polskimi w relacji 1:1.
Na terenach które w tym czasie jeszcze pod polską kontrolą nie były, ustawa ta wchodziła w życie z dniem objęcia tych terenów przez polską administrację. Wymiana na marki polskie była prowadzona bez ograniczeń w relacji 1:1, a zobowiązania w markach niemieckich można było spłacać markami polskimi, co nie było zbyt korzystne dla wierzycieli bo marka polska początkowo traciła na wartości znacznie szybciej niż niemiecka i dopiero pod koniec stycznia 1923 marka niemiecka “przegoniła” markę polską w konkursie na najmniej wartościową walutę.
Faktycznie unifikacja waluty na całym terytorium Polski nastąpiła jednak dopiero 1 listopada 1923 roku, kiedy to na Górnym Śląsku marka niemiecka została wycofana ostatecznie z obiegu jednostronną decyzją polskich władz – na mocy obowiązującej konwencji polsko-niemieckiej miała ona obiegać jeszcze przez 15 lat, ale uznano, że z uwagi na wyjątkowo już wtedy szybką dewaluację marki niemieckiej utrzymywanie jej obiegu równolegle z marką polską nie ma sensu.
Okres markowy charakteryzował się permanentnymi deficytami budżetowymi i nadmierną emisją pieniądza, która na przełomie 1922 i 1923 roku doprowadziła do hiperinflacji, zakończonej przez reformę walutową Grabskiego w 1924. Wtedy to kurs marki polskiej ustabilizowano na poziomie 9.250.000 za dolara, powołano do życia Bank Polski SA jako jedyny bank emisyjny, a do obiegu wprowadzono w końcu złotego (równego frankowi złotemu) w postaci monet i banknotów. Marki polskie podlegały wymianie na złote w relacji 1 złoty = 1.800.000 marek polskich.
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Skarbu z dnia 27 maja 1924 r. o wymianie marek polskich wymianę marek na złote rozpoczęto 1 czerwca 1924 roku i trwała ona do 31 maja 1925 roku.
Z dniem 1 lipca 1924 marka polska przestała być prawnym środkiem płatniczym.
Wymianie podlegały emisje PKKP wypuszczone na rynek pod polskim zarządem. Tzw. noty Kriesa, czyli banknoty PKKP emitowane przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości wycofano już wcześniej na mocy Rozporządzenia Ministra Skarbu z dnia 6 października 1923 r. w przedmiocie wycofania z obiegu biletów Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej wypuszczonych w 1917 r. (t.zw. not Kriesa) – ich termin wymiany upłynął w dniu 31 maja 1924 roku czyli nie podlegały one wymianie na złote.
Emisje Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej
♦♦
Dalsze losy walut państw zaborczych są dosyć ciekawe, więc je także tutaj pokrótce opiszę…
…podobnie jak to działo się z marką polską w latach 1918-1924, także waluty byłych zaborców ulegały stopniowej deprecjacji. Szczególnym przypadkiem była korona austro-węgierska. Waluta bez państwa, która została niejako osierocona po rozpadzie monarchii Habsburgów, a następnie zaadoptowana i “unarodowiona” przez państwa które przejęły część terytoriów po dawnym imperium. Odbywało się to poprzez ostemplowanie banknotów Banku Austro-Węgierskiego lub oklejenie ich specjalnymi znaczkami:
I tak z korony austro- węgierskiej powstały:
- korona SHS (Serbsko-Chorwacko-Słoweńska) – Między 8 stycznia i 2 lutego 1919 roku wszystkie banknoty podlegały stemplowaniu i po tym terminie tylko ostemplowane miały prawo obiegu. Nie stemplowano banknotów o nominale 25, 200 i 10000 koron – te bowiem nigdy nie zostały uznane jako środek płatniczy na tym terytorium. Ponieważ stemple były masowo fałszowane, operację powtórzono pomiędzy 26 listopada i 15 grudnia 1919 tym razem naklejając odpowiednie znaczki na ostemplowane wcześniej banknoty. Przy tej okazji pobierano z wymienianej kwoty 20% jako przymusową pożyczkę. Jeśli kwota podlegająca walidacji nie przekraczała 1000 koron to pożyczka 20% miała być zwrócona do 1 kwietnia 1920, w przypadku kwot > 1000 koron, 20% kwoty wypłacano posiadaczowi w 10 letnich 4% obligacjach. Tak ostemplowane i “oznaczkowane” korony wymieniono później na dinary po kursie 4 korony za 1 dinara Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców znanego później pod nazwą Jugosławii. Wymiana objęła około 8,00 miliardów koron (~21,00% obiegu)
- korona czechosłowacka – banknoty “okolkovano” czyli nalepiono na nich odpowiednie znaczki odpowiadające nominalnie 1% nominału banknotu na jakim je nalepiano. 25 lutego 1919 roku zamknięto granice, a samą operację oklejania banknotów przeprowadzono pomiędzy 3 i 9 marca 1919. Z obowiązku walidacji wyłączono banknoty 1 i 2 koronowe, które pozostały w obiegu według wartości nominalnej. Z kwoty przedstawionej do wymiany połowę wypłacano w ostemplowanych koronach, a połowę traktowano jako przymusową pożyczkę oprocentowaną na 1%, którą rząd mógł, ale nie musiał spłacić. Kwoty do 300 koron nie były opodatkowane i wypłacano je w całości. Z wymiany wyłączono banknoty 25, 200 i 10.000 koron, które nie zostały nigdy uznane za prawny środek płatniczy na tym terytorium. Tak “oznakowane” korony wymieniono już bez żadnych potrąceń 1:1 na nowe banknoty w czechosłowackich koronach. Wymiana objęła około 8,4 miliarda koron (~22,30% całkowitego obiegu koron austriacko-węgierskich w tym czasie wynoszącego na 28 lutego 1919 około 37,6 miliarda). Było to mniej niż się spodziewano biorąc pod uwagę potencjał ekonomiczny ziem wchodzących w skład Czechosłowacji.
- korona austriacka – banknoty wyższych nominałów ostemplowano między 12 i 29 marca 1919, a banknoty o nominale 1 i 2 koron ostemplowano pomiędzy 20 sierpnia i 15 września 1920 roku. Granic nie zamykano, stemplowano banknoty deponowane przez obywateli Austrii. Następnie korony austriackie wymieniono na szylingi w relacji 1 szyling = 10.000 koron austriackich. Wymiana objęła około 4,70 miliarda koron (~12,50% obiegu z 28 lutego 1919).
- korona rumuńska – pomiędzy 16 czerwca i 28 sierpnia 1919 stemplowano wszystkie nominały za wyjątkiem 1 i 2 koron pobierając 1 lub 2% opłatę na pokrycie kosztów operacji. Ostemplowane banknoty koronowe zamieniono później na leje po kursie 1 leu = 2 korony. Wymiana objęła około 8,70 miliarda koron (~23,00% obiegu z 28 lutego 1919) – prawie dwa razy więcej niż oczekiwano bo z powodu terminu i korzystnego kursu wymiany niestemplowane korony napłynęły w dużych ilościach do Rumunii.
- korona węgierska – pomiędzy 18 i 27 marca 1920 roku stemplowano wszystkie banknoty z wyjątkiem 1 i 2 koronowych. 50% kwoty zatrzymywano na poczet przymusowej pożyczki oprocentowanej na 4%. Nieco później z kwot zatrzymanych na poczet pożyczki przymusowej zwracano pierwsze 10.000 jeśli całkowita kwota zatrzymana jako pożyczka przymusowa nie przekraczała 25.000 koron. Wymiana objęła około 8,00 miliardów koron (~21,00% obiegu z 28 lutego 1919). Banknoty ostemplowane zamieniono potem na węgierskie emisje koronowe, a w końcu na nową walutę – pengő w relacji 12.500 koron za 1 pengő.
- korona Fiume – stemplowana tylko na tym terytorium, w pozostałych rejonach przejętych przez Włochy korony wymieniano wprost na liry włoskie. Kurs ~1 lir = 2,5 korony. Wymiana była limitowana. W sumie wymieniono około 2,50 miliarda koron.
- korona ‘polska’ – Polska nigdy korony nie ostemplowała koron choć były takie plany. Między 19 i 26 kwietnia 1920 roku dokonano wymiany i wycofano banknoty o nominale 100 i 1000 koron. Nieco później drobniejsze odcinki. Wymieniono około 2,70 miliarda koron.
Korona austro-węgierska przestała istnieć z dniem 30 marca 1922 roku – był to ostatni dzień na składanie roszczeń wobec masy likwidacyjnej Banku Austriacko-Węgierskiego z tytułu posiadanych koron. Sam bank zlikwidowano z dniem 31 lipca 1924 roku, dzieląc jego aktywa pomiędzy państwa na których terenie obiegały korony. Polska z likwidacji uzyskała 15,2 miliona koron złotych, z czego 12,4 miliona w złocie i 2,8 miliona w majątku ruchomym i nieruchomym banku ulokowanym na polskim terytorium.
Marka niemiecka do mniej więcej 1920 roku była najbardziej stabilną z tych trzech walut o których tu mowa, ale w roku 1923 nadrobiła “zaległości”. Inflacja przeszła w fazę hiperinflacji i ostatecznie w 1924 marka papierowa została zamieniona na nową markę rentową tzw. rentenmarkę oraz markę Rzeszy, czyli reichsmarkę w relacji 1.000.000.000.000 marek papierowych za 1RM.
Z rublem było podobnie – w 1922 przeprowadzono denominację 1:10.000, 1 1923 1:100, a w 1924 1:50.000, czyli razem 1:50.000.000.000 zanim walutę ustabilizowano na przedwojennym parytecie, który zdołała utrzymać tylko przez kilka następnych lat.
Czytaj dalej >>>>>