Europejski prekursor Towarzystw Kredytowych Ziemskich – Śląskie Ziemstwo Kredytowe (tzw. stare) powstało w 1770 (powołano je do życia dekretem podpisanym we Wrocławiu przez Fryderyka Wielkiego w dniu 29/08/1769, choć faktyczną działalność ropoczęło po zatwierdzeniu statutu 15 lipca 1770 roku).
Ziemstwo rozpoczęło działalność z kapitałem 300.000 talarów i było pierwszym w historii emitentem listów zastawnych (znane jako listy serii A). Ciekawostką jest to, że była to instytucja quasi-państwowa bo państwo pruskie miało w niej znaczące udziały. Swoim działaniem obejmowało cały Śląsk (Dolny i Górny) oraz Hrabstwo Kłodzkie, a od 1827 pruską część Górnych Łużyc. W 1835 powstało drugie towarzystwo kredytowe (tzw. nowe ziemstwo), czyli Królewski Instytut Kredytowy dla Śląska (Koenigliche Creditinstitut fuer Schlesien), który emitował listy zastawne serii B. Śląskie Ziemstwo Kredytowe było przymusowym związkiem – każdy właściciel dóbr ziemskich musiał do niego należeć, choć oczywiście przymusu korzystania z kredytu nie było. Jednak kredyt pozyskiwany poprzez emisję listów zastawnych był łatwy do uzyskania (dostawało się go niejako automatycznie) i uruchomienia (poprzez sprzedaż otrzymanych od Ziemstwa listów zastawnych), a do tego był jeszcze tani – w wolnym obrocie prywatnym kredyt gotówkowy kosztował zdecydowanie więcej niż 5%, zatem korzystano z niego chętnie i obieg listów zastawnych szybko wzrastał.
Oprocentowanie listów zastawnych serii A wynosiło odpowiednio 5%, od 1776 42/3%, od 1778 4.5%, a w 1839 obniżono je do 3.5% i 31/3% (niższa stawka dla listów zastawnych o nominałach poniżej 100 talarów – niby dziwna koncepcja różnicowania oprocentowania według nominałów listów zastawnych, ale wynikająca z tego, że zgodnie z przepisami co najmniej 1/10 kredytu zabezpieczonego na danej nieruchomości musiała być reprezentowana przez listy zastawne o niskich nominałach, co miało na celu zapewnienie płynności obrotu, zatem przy takiej konstrukcji realne oprocentowanie długu hipotecznego wynosiło nieco mniej niż 3.5%, a posiadacze większych “udziałów” w finansowaniu takiego długu byli nieco uprzywilejowani). Listy były emitowane w odcinkach od 20 do 1000 talarów. Początkowo posiadacz mógł list zastawny wypowiedzieć z terminem 6 miesięcznym i otrzymać od Ziemstwa gotówkę (maksymalnie 100 talarów dziennie). W 1839 to prawo zniesiono, o czym świadczy odpowiednia adnotacja na liście. Odsetki były płatne dwa razy do roku: w wigilię Św. Jana i Bożego Narodzenia, czyli w czerwcu i w grudniu. Do pierwszych listów zastawnych Śląskiego Ziemstwa Kredytowego nie dołączano kuponów odsetkowych – w celu otrzymania odsetek należało list zastawny przedłożyć w kasie Ziemstwa, gdzie weryfikowano uprawnienia i wypłacano odsetki odnotowując ten fakt na “płaszczu” listu zastawnego.
Mechanizm emisji tych listów zastawnych był nieco inny niż ten stosowany dzisiaj – otóż właściciel dóbr ziemskich (przymusowo do Ziemstwa należący) mógł otrzymać od Ziemstwa listy zastawne na kwotę nie większą niż połowa oszacowania (dla celów podatkowych) wartości posiadanych dóbr. Nastepnie takie listy mógł zbyć i w ten sposób pozyskać kapitał (uruchamiając kredyt zabezpieczony hipotecznie). Odsetki jakie pożyczkobiorca płacił Ziemstwu były nieco wyższe niż te otrzymywane przez posiadaczy listów zastawnych, ale marża na pokrycie kosztów funkcjonowania i kapitały rezerwowe była niewielka i wynosiła kilka dziesiątych procenta. Było to zatem rozwiązanie proste, wygodne i bardzo ekonomiczne, choć realne oprocentowanie kredytu zależało od rynkowych notowań listów zastawnych. Jednak historycznie notowania te zwykle oscylowały przed 1914 rokiem w okolicach 100 za 100, zwykle nieco przekraczając ten pułap (102,5% nominału), bo listy zastawne cieszyły się bardzo dobrą renomą i miały solidne zabezpieczenie.
Listy te obiegały do początku lat trzydziestych XX wieku.
Kolejne emisje(*):
4% (5%) żytnie listy zastawne (Roggenpfandbriefe)
Denominowane w cetnarach żyta ze względu na szalejącą inflację. Emitowane były w okresie 07/1923 do 07/1927 w odcinkach opiewających na:
200, 100, 50, 20, 10, 5, 2, 1 i 0.5 cetnara (= 50 kg) żyta
Początkowo oprocentowane na 5% były obsługiwane w gotówce po przeliczeniu wartości bieżącej żyta według ceny rynkowej. W późniejszym okresie zostały one przerachowane na RM według relacji 1 cetnar żyta = 7.50 RM, a od 1/10/1934 oprocentowanie obniżono do 4%. Ich obieg na koniec 1938 roku wynosił 13.249.575 RM. Notowane na giełdach we Wrocławiu i Berlinie.
4.5% (8%) złote listy zastawne emisji I (Goldpfandbriefe Em. I)
50, 100, 500, 1000, 5000 GM (marek w złocie)
Wydawane od 03/1925 do 07/1931. Obieg na koniec 1938 roku: 63.898.550 GM
4.5% (7%) złote listy zastawne emisji I (Goldpfandbriefe Em. I)
100, 200, 500, 1000, 2000, 5000 GM (marek w złocie)
Wydawane od 02/1927. Obieg na koniec 1938 roku: 13.408.800 GM
4.5% (6%) złote listy zastawne emisji I (Goldpfandbriefe Em. I)
100, 200, 500, 1000, 2000, 5000 GM (marek w złocie)
Wydawane od 02/1927. Obieg na koniec 1938 roku: 7.659.800 GM
Powyższe emisje denominowano w markach w złocie, ale de facto były obsługiwane w Reichsmarkach (1GM = 1RM). Notowane na giełdach we Wrocławiu i Berlinie, początkowo oddzielnie, a od 1/01/1932 jako jedna seria, bowiem z tym dniem obniżono oprocenotwanie 2 pierwszych serii do poziomu 6%, a z dniem 1/04/1935 obniżono oprocentowanie wszystkich trzech serii do poziomu 4.5%.
4.5% (7%) złote listy zastawne emisji II (Goldpfandbriefe Em. II)
100, 200, 500, 1000, 2000, 5000 GM (marek w złocie)
Wydane 10/1927. Obieg na koniec 1938 roku: 21.464.900 GM (z czego 9.610.600 w posiadaniu Ziemstwa). Oryginalnie cała ta emisja stanowiła zabezpieczenie pożyczki dolarowej zaciągniętej przez bank Ziemstwa w 1927 roku). Oprocentowanie obniżono podobnie jak dla poprzednich emisji: do 6%, a nastepnie do 4.5%. Notowane na giełdach we Wrocławiu i Berlinie.
Likwidacyjne złote listy zastawne (Liquidations-Gold-Pfandbriefe)
50, 100, 200, 300, 500, 1000, 3000 GM
Emitowane w okresie 02/1929-15/03/1934. Nimi spłacano między innymi listy talarowe wczesnych emisji. Obieg na koniec 1938 roku wynosił 45.949.900 GM. Odcinki po 50 GM zostały w całości wylosowane do wykupu z dniem 1/07/1938. Początkowo oprocentowane na 5%. Od 1/01/1935 oprocentowanie podniesiono do 5.5%.
4.5% (8%) złote listy zastawne emisji II (Goldpfandbriefe Em. II)
100, 200, 500, 1000, 2000, 5000 GM (marek w złocie)
Wydane 02/1929. Obieg na koniec 1938 roku: 3.485.840 GM Oprocentowanie obniżono podobnie jak dla poprzednich emisji: do 6%, a nastepnie do 4.5%. Notowane na giełdach we Wrocławiu i Berlinie.
4.5% listy zastawne emisji III (02/01/1940)
4.5% listy zastawne emisji IV (21/10/1940)
100, 200, 500, 1000, 2000 i 5000 RM
Zdaje się, że od 1/04/1942 obniżono oprocentowanie wszystkich emisji po raz kolejny do poziomu 4%
(*)Opracowane na podstawie danych z Der Rentenfuhrer, Handbuch der festverzinsliche Werte 1939/40
Śląskie Ziemstwo Kredytowe działało de facto do 1945 roku.
Pierwsze listy zastawne wyglądały tak:
a ten egzemplarz jest chyba najstarszym znanym na rynku listem zastawnym Śląskiego Ziemstwa Kredytowego, zatem jest też najstarszym znanym listem zastawnym w historii hipotecznej bankowości, a ponieważ ma numer 11 to z pewnością jest jedenastym listem zastawnym jaki kiedykolwiek w historii bankowości hipotecznej wyemitowano 🙂
Fascynujące jest też to, że ten papier “żył” dobrze ponad 150 lat – od emisji w 1771 po jego umorzenie w latach trzydziestych XX wieku.
Dokumenty źródłowe:
- Statut z 1770 (po niemiecku)
- Zmiany w statucie z 1824 (po niemiecku)
- Listy zastawne w Prusach (1818 po niemiecku)