Pieniądz po 1939

Pieniądz na ziemiach polskich

Część II – od 1939 roku po czasy współczesne

Na początku września 1939 roku Bank Polski ewakuował się wraz z personelem i prawie całym zapasem złota przez Rumunię do Francji, a później do Wielkiej Brytanii. Pomimo ewakuacji banku centralnego jego banknoty nadal pozostawały w obiegu na terenie Polski w jej granicach z 31 sierpnia 1939 roku – ostatecznie wycofano je w 1940 roku. Obywało się to różnie w zależności od tego, kto dany obszar zajął.

Okres wojny i okupacji 1939-1945

Emitenci: Reichskreditkassen (RKK, Kasy Kredytowe Rzeszy) na terenach okupowanych,  Bank Emisyjny w Polsce dla terenów GG (Emmissionbank in Polen),  Bank Rzeszy (Reichsbank) oraz w ograniczonym zakresie Niemiecki Bank Rentowy (Deutsche Rentenbank) dla terenów włączonych do Rzeszy, Bank Litwy (Lietuvos Bankas) na Wileńszczyźnie, Słowacki Bank Narodowy (Slovenska Narodni Banka) i Państwo Słowackie (Slovenský štát) na Spiszu i Orawie, Bank Państwowy ZSRR (Государственный банк СССР) na terenach zajętych przez ZSRR, Zentralnotenbank Ukraine na części wschodniej Polski okupowanej przez Niemcy po 1941 roku).

⊗

Okupacja niemiecka 1939-1945

Już w trakcie Kampanii Wrześniowej na mocy rozporządzenia naczelnego dowództwa armii niemieckiej z dniem 11 września dopuszczono do obiegu reichsmarkę na okupowanych terenach.

Na terenach przyłączonych do Rzeszy wymieniano pewne kwoty złotych na marki po kursie 2 zł = 1 RM. Formalnie ten kurs był lepszy niż to wynikało z oficjalnego parytetu (2,12 zł = 1 RM), ale de facto gorszy niż kurs rynkowy, jako że marka była walutą niewymienialną i jej realny kurs wolnorynkowy przed samym wybuchem wojny wynosił jakieś 0,70 zł za 1 RM – patrz wpis O kursie marki niemieckiej w 1939 roku. Limity wymiany były różne w różnych częściach kraju. Na Śląsku, gdzie już z dniem 7 września 1939 roku wprowadzono do obiegu reichsmarki pozostawiając równolegle obieg złotych w relacji 1RM = 2 złote (Reichsgesetzblatt Numer 169 z 1939 roku, strona 1697) wymiana była prowadzona bez ograniczeń, na pozostałych terytoriach obowiązywały limity wymiany od 300 do 1000 złotych.

Złoty na tych terenach został wycofany z obiegu z dniem 27 października 1939, a wymiana banknotów złotowych była prowadzona do 9 grudnia 1939. Bilon złotowy w relacji 2 zł = 1 RM pozostał w obiegu do 1 listopada 1940 roku (choć monety 1 i 2 grosze wyjątkowo przeliczano 1:1 czyli odpowiednio na 1 i 2 fenigi co podyktowane było względami praktycznymi i ogólnym brakiem drobnych, bo wcześniejsze emisje monet niemieckich w brązie i mosiądzu wycofywano z obrotu i przetapiano jako cenny surowiec, a cynkowe jeszcze się w obiegu nie pojawiły w dostatecznej ilości.

Getto w Łodzi 1940-1945 (LItzmannstadt Ghetto) – Łódź leżała na terenach przyłączonych do Rzeszy, gdzie do obiegu wprowadzono walutę niemiecką. W założeniu miało to być miasto wyłącznie aryjskie. Początkowo planowano przymusowe przesiedlenie wszystkich Żydów do GG, ale zdaje się, że Hans Frank to oprotestował. Żeby ten problem rozwiązać, na terenie miasta utworzono jedno z największych gett w Europie gdzie przesiedlano ludność żydowską nie tylko z terenów Polski, ale i z całej Europy. Decyzją okupanta zobowiązano wszystkich przesiedlonych do Getta do zdeponowania posiadanych pieniędzy. Chodziło o przejęcie wszystkich posiadanych przez nich wartościowych rzeczy, w szczególności zaś wszelkiej waluty. Drugim powodem była chęć utrudnienia ewentualnych ucieczek z Getta – oczywistym jest bowiem, że bez akceptowanych poza murami getta pieniędzy było to bardzo utrudnione, a markami getta nie można było np. przekupić niemieckich policjantów. Była to zatem kolejna (obok murów i drutów kolczastych) bariera oddzielająca mieszkańców Getta od zewnętrznego świata i skutecznie uniemożliwiająca obrót handlowy z tak zwaną “aryjską” stroną. Od 1 maja 1940 roku Getto zostało praktycznie odcięte od reszty miasta.

W miejsce przejętych pieniędzy wydano “pokwitowania na marki” (Quittung über…) które na terenie Getta w Łodzi pełniły rolę pieniędzy do 29 sierpnia 1944 roku kiedy to Niemcy Getto zlikwidowali – praktycznie wszystkich mieszkańców wywieziono do niemieckich obozów zagłady i zamordowano. Według danych niemieckich Getto w trakcie swojego istnienia (było jednym wielkim obozem pracy przymusowej) przyniosło Rzeszy zyski przekraczające 46 milionów marek. W obiegu były monety 10 fenigów, 5, 10 i 20 marek oraz bony papierowe o nominale 50 fenigów, 1, 2, 5, 10, 20 i 50 marek. Obiegały wyłącznie na terenie Getta i poza nim nie miały żadnej wartości. W samym Getcie ich wartość też była iluzoryczna bo praktycznie wszystkie towary były racjonowane. Marki Getta to chyba najbardziej ponury instrument finansowy jaki miałem w ręku.

⊗

Na terenie Generalnego Gubernatorstwa w obiegu pozostały dotychczasowe złote. Dodatkowo dopuszczono do obiegu bilety Kas Kredytowych Rzeszy (RKK) w drobnych odcinkach od 50 fenigów do 5 RM) w relacji 1 RM = 2 złote. Tymczasowo zezwolono także na używanie banknotów w RM emitowanych przez Reichsbank – to zezwolenie wygasło jednak na terenie GG 20 listopada 1939 roku. Zgodnie z wprowadzonymi przepisami dewizowymi pieniądze w reichsmarkach (emisje Reichsbanku i Rentenbanku oraz bilon) należało wymienić na złote do końca roku. Wyjątkiem były bilety RKK, które nadal pozostały w obrocie choć je systematycznie wycofywano.

Banknoty do 50 złotych pozostały w obiegu.  Banknoty o nominale 100 i 500 złotych na mocy rozporządzenia generalnego gubernatora Hansa Franka z 10 stycznia 1940 roku podlegały przymusowemu deponowaniu w terminie do 31 stycznia 1940 po której to dacie traciły ważność. Ostatecznie termin ten przedłożono do 14 lutego 1940 roku. Jednocześnie od 1 lutego 1940 część banknotów 100 złotowych ponownie puszczono w obieg za pośrednictwem agend RKK po opatrzeniu ich stosownym nadrukiem. Działanie to miało na celu ograniczenie inflacji spowodowanej niekontrolowanym napływem złotych przedwojennych z terenów przyłączonych do Rzeszy oraz szczególnie z tych zajętych przez Sowietów, gdzie w grudniu 1939 roku złote straciły prawo obiegu. Zdeponowane kwoty wypłacano w całości w późniejszym okresie.

15 grudnia 1939 utworzono Bank Emisyjny w Polsce z siedzibą w Krakowie, na którego czele stanął Feliks Młynarski. Rozpoczął on działalność 8 kwietnia 1940 roku, przejął aktywa i zadania realizowane dotychczas przez RKK (Kasy Kredytowe Rzeszy) i wprowadził do obiegu banknoty nowego wzoru zwane złotymi krakowskimi lub młynarkami. Wymiana banknotów Banku Polskiego na nowe złote “krakowskie” była prowadzona w zasadzie bez ograniczeń.

Banknoty Banku Emisyjnego w Polsce (tzw. złote krakowskie)

 

Ciekawostką jest to, że Bank Emisyjny był jedyną instytucją okupacyjną, która w nazwie miała odniesienie do Polski, same banknoty miały teksty wyłącznie po polsku, a ich projekty oparto na przedwojennych banknotach Banku Polskiego – wszystko to miało na celu zapewnienie akceptacji nowego pieniądza przez ludność okupowanych terytoriów.

⊗

Z księgowego punktu widzenia całość emisji złotych krakowskich została podzielona na dwa oddzielne strumienie. I tak emisja własna Banku Emisyjnego miała “pokrycie” głównie w należnościach markowych (salda wynikające z wymiany na złote biletów RKK i “normalnych” reichsmarek) oraz zobowiązaniach skarbu “państwa” GG, zaś emisja wynikająca z wymiany banknotów Banku Polskiego miała być zabezpieczona hipoteką do kwoty 3 miliardów złotych na “państwowym” majątku Generalnego Gubernatorstwa. Był to sprytny zabieg księgowy, a samo pokrycie emisji było dosyć iluzoryczne. Chodziło o to, żeby zachować pozory przestrzegania pewnych zasad i żeby w księgach wszystko się zgadzało.

Termin wymiany banknotów Banku Polskiego (w tym tych przedrukowanych) upłynął 20 maja 1940 roku. Bilon pozostał w obiegu tyle że ten przedwojenny (ze srebra, niklu i brązu) jak tylko wpłynął do kas Banku Emisyjnego to go wycofywano i przetapiano, a w jego miejsce wprowadzono monety z żelaza i cynku, ale formalnie nikt go z obiegu nie wycofał na terenie GG (i z formalnego punktu widzenia pozostawał on w obiegu do 29 października 1950, ale o tym napiszę później).

⊗

Po przyłączeniu Dystryktu Galicji do generalnego Gubernatorstwa na mocy Rozporządzenia o wprowadzeniu waluty złotowej w okręgu Galizien (Galicja) z dnia 25 sierpnia 1941 roku (Dziennik rozporządzeń dla GG z 6 września 1941 numer 81/1941)  z dniem 8 września 1941 wprowadzono na tych terenach walutę złotową jako prawny środek płatniczy.

Rozporządzenie wymieniało banknoty Banku Emisyjnego o nominałach od 1 zł do 500 złotych, stalowe monety 50 groszy, cynkowe monety 20 i 10 groszy oraz “monety państwowe byłego państwa polskiego” o nominałach 10, 5, 2, 1 złotych oraz 50, 20, 10, 5, 2 i 1 grosz (zatem cały przedwojenny bilon pozostał formalnie w obiegu). Dodatkowo “do odwołania” dopuszczono obieg sowieckich monet o nominale 1 i 2 kopiejek w charakterze bilonu groszowego o nominale odpowiednio 1 i 2 grosze. Nakazywało też wymianę wszystkich pozostałych sowieckich znaków pieniężnych na złote w relacji 1 złoty = 5 rubli. Banknoty były wymieniane od 15 do 27 września 1941, a monety (poza tymi dopuszczonymi do obiegu jako grosze) w okresie od 13 października do 1 listopada 1941 roku włącznie. Po tych terminach rubel stracił prawo obiegu. Jednocześnie w okresie od 29 września do 4 października 1941 roku zarządzono deponowanie banknotów Banku Polskiego, ale kwestię wypłaty ewentualnych odszkodowań za zdeponowane banknoty pozostawiono do późniejszego rozstrzygnięcia. Rozporządzenie regulowało jednocześnie obieg reichsmarek na tym terenie, stwierdzając że ani reichsmarki (banknoty Reichsbanku) ani rentenmarki (banknoty Rentenbanku) nie są środkiem płatniczym na tym terenie i że nie ma obowiązku ich przyjmowania, ale jednocześnie ustalało, że zarówno wspomniane banknoty jak i asygnaty RKK będą wymieniane na złote przez oddziały Banku Emisyjnego po kursie 1 RM = 2 złote. I na koniec, w rozporządzeniu przewidziano sankcje karne za posługiwanie się rublami po przewidzianych na ich wymianę terminach, jak i za posługiwanie się po 1 sierpnia 1941 roku banknotami Banku Polskiego w celu realizacji płatności.

W okresie okupacji czarnorynkowy kurs dolara oscylował około poziomu 50 złotych okupacyjnych, ale pod koniec przekroczył 200 złotych:

Czarny rynek w GG - dolary i złoto

Data	Rubel złoty	Dolar złoty	Złoto w złomie	Dolar papierowy
1939-1940	-	-	-	30-35
12/1941	85	185	60	40
06/1942	90	180	50	44
12/1942	140	270	75	75
06/1943	200	380	110	75
12/1943	280	500	-	95
02/1944	510	840	-	140
01/1945	-	-	-	100-120

Źródła: Franciszek Wyszyński "Dziennik z lat 1941-1944", L. Landau "Kronika wojny i okupacji", t. 1-3

Banknoty Banku Emisyjnego straciły ważność 10 stycznia 1945 roku na mocy dekretu PKWN. Wymiana na bilety NBP w relacji 1:1 była ograniczona do 500 złotych na osobę. Reichsmarki wycofano z obiegu z dniem 28 lutego 1945. Wymieniano maksymalnie 500 RM na osobę po kursie 2 RM = 1 zł NBP.

← Papiery