Pieniądz do 1939

Pieniądz na ziemiach polskich

Pieniądz to podstawa ekonomiki, zatem zajmując się papierami wartościowymi warto mieć jakieś pojęcie o stosunkach pieniężnych panujących w danym okresie. Dlatego zamieszczam tutaj ogólne informację na ten temat – ze względu na kontekst (emisje papierów wartościowych które mnie interesują) obejmują one mniej więcej drugą połowę wieku XIX i wiek XX, czyli okres świetności obrotu papierami wartościowymi w ich normalnej postaci (normalnej, czyli materialnej).

Artykuł  jest napisany z perspektywy kogoś, kogo interesują praktyczne, formalne i prawne aspekty funkcjonowania pieniądza w obrocie, a nie jego forma graficzna czy metaloplastyczna.

Ze względów technicznych opracowanie podzielono na dwie części. Pierwsza omawia waluty obiegające na ziemiach polskich i z Polską związanych mniej więcej do roku 1939, druga zaś obejmuje okres II Wojny Światowej i czasy współczesne.

Część I – od II połowy XIX wieku do wybuchu II Wojny Światowej

♦

Polska pod zaborami

Przed odzyskaniem niepodległości na terenach polskich obiegały waluty państw zaborczych: korony austro-węgierskie, ruble rosyjski i marki niemieckie.

Zabór austriacki – od 1858 guldeny w walucie austriackiej dzielące się na 100 (nowych) krajcarów (Gulden österreichische Währung), zwane także złotymi lub forintami i wybijane według parytetu 1 G = 11,11 grama czystego srebra (90 guldenów = 1 kilogram czystego srebra). W wyniku reformy walutowej ogłoszonej 2 sierpnia 1892 gulden został zastąpiony przez koronę austriacką dzielącą się na 100 halerzy która była oparta na złocie (3280 koron = 1 kilogram czystego złota, 1 korona = 0.304878 grama czystego złota), przy czym guldeny funkcjonowały w obrocie do końca 1899 roku, stąd i spotyka się papiery wartościowe emitowane po 1892 i denominowane w guldenach (forintach, złotych) waluty austriackiej. Jeśli chodzi o emisje guldenowe można spotkać papiery wartościowe denominowane (płatne) w pieniądzu papierowym, “monecie brzęczącej” czyli srebrze oraz płatne w złocie. Te ostanie konwertowano zwykle na walutę koronową po wyższym kursie niż 2K : 1G. Agio wynosiło w tym przypadku 19%, czyli 2,38 korony złotej za guldena w złocie (stosunek guldena w złocie do guldena w srebrze wynosił 42:50).

Formalnie nie istniał prawny obowiązek wymiany banknotów na złoto (jego wprowadzenie było przewidziane w statucie banku centralnego po spełnieniu pewnych warunków, których jednak formalnie nigdy nie spełniono), ale w praktyce taka wymiana była prowadzona.

Bank emisyjny: Bank Austro-Węgierski (Österreichisch-ungarische Bank, Osztrák-Magyar Bank, Rakousko-uherská banka), założony w 1878 roku, zlikwidowany w 1922. Standardowo do wybuchu I Wojny Światowej emitowano banknoty o nominale 10, 20, 50, 100 i 1000 koron.

Guldeny i korony

Przykładowe ceny i płace w koronach (Galicja):

1. pudełko zapałek 0,02
2. 1 litr nafty 0,32
3. 1 litr mleka 0,16-0,20
4. 1 litr wódki 2,00
5. 1 kilogram mydła 0,80
6. 100 kg żyta 16,00
7. 100 kg pszenicy 26,00
8. koszula 4,00
9. buty 8,00-10,00
10. kominiarz rocznie 210,00
11. wójt rocznie 240,00
12. policjant rocznie 670,00
13. samochód ~4.200,00

Ceny produktów rolnych i notowania giełdowe – Kraków, 30 czerwca 1914

⊗

Zabór pruski – talar pruski, a od 1871 marka niemiecka (1 talar = 3 marki) oparta na złocie (2790 marek = 1 kilogram czystego złota, 1 marka = 0,358423 grama czystego złota). W praktyce talary pozostawały w obiegu do 1907 roku, choć od 1 stycznia 1876 roku marka była jedynym prawnym środkiem płatniczym. Reichsbank miał obowiązek wymiany banknotów na złoto bez ograniczeń. Papiery wartościowe wydane po wprowadzeniu marki są denominowane w markach (waluty niemieckiej). Wcześniejsze emisje są zazwyczaj denominowane w talarach.

Bank emisyjny: w zasadzie (bo na terenie Niemiec działało w tym czasie więcej instytucji emisyjnych, a ostatnie z nich utraciły prawo emisji dopiero 1 stycznia 1939 roku) Reichsbank, założony w 1876 i zlikwidowany w 1961. Standardowo do wybuchu I Wojny Światowej banknoty Reichsbanku emitowano w odcinkach 20, 50, 100 i 1000 marek. Dodatkowo w obiegu funkcjonowały drobne odcinki emitowane przez Ministerstwo Skarbu (tzw. reichskassenscheine) w odcinkach 5 i 10 marek.

Talary i marki

Przykładowe ceny i płace w markach (Wielkopolska):

1. robotnik dziennie 1,00-3,00;
2. pokój w hotelu 2,00-3,00;
3. obiad w restauracji 1,25-2,00;
4. mieszkanie jednoizbowe (miesięcznie, Poznań) 8,00-14,00;
5. bilet ze Szczecina do Nowego Jorku 120,00 (tania wersja).

Zabór rosyjski: złoty polski (10 złotych = 1,50 rubla) do 1841 roku,  później rubel rosyjski dzielący się na 100 kopiejek, po reformie Wittego z 1897 roku oparty na złocie w relacji 1 rubel = 0,774235 grama czystego złota. Przed reformą Wittego rubel nie był zbyt stabilny i występowały spore różnice w kursie rubla papierowego i ‘metalicznego’. Dlatego spotyka się papiery wartościowe denominowane w rublach ‘kredytowych’ (papierowych, płatnych w asygnatach), ‘metalicznych’, ‘srebrnych’ i ‘złotych’.

Bank emisyjny: Bank Polski (do 1870, emisje w złotych, a później w rublach), następnie Bank Państwa Imperium Rosyjskiego (Государственный банк Российской империи). Od 1897 roku istniał obowiązek wymiany banknotów na złoto po stałym kursie i bez ograniczeń, zgodnie z klauzulą zatwierdzoną Ukazem Mikołaja II Numer 14633 z dnia 14 listopada 1897 roku. Standardowo do wybuchu I Wojny Światowej emitowano banknoty o nominale 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 i 500 rubli.

Ruble

 

Przykładowe ceny i płace w rublach (Królestwo Polskie i Rosja):

1. robotnik rolny – dziennie 0,40-0,80 (w zależności od miejsca i tego czy żywił się sam);
2. robotnik wykwalifikowany (np. stolarz) do 1,60 dziennie;
3. robotnik w przemyśle rocznie średnio 240,00-300,00 w zależności od rejonu;
4. roczny minimalny koszt utrzymania 1 osoby 140,00;
5. roczny minimalny koszt utrzymania rodziny 4 osobowej 260,00;
6. chleb 1 kg 0,06-0,08;
7. mięso wołowe 1 kg 0,30
8. tani obiad w restauracji 0,50-1,00
9. krowa 60,00-70,00
10. świnia 15,00-25,00
11. owca 3,00-5,00
12. nocleg  w hotelu 1,50-4,00
13. mieszkanie 2 pokojowe w Warszawie (Praga) miesięcznie 12,00
14. bilet tramwajowy 0,05
15. samochód ~2000,00

Do wybuchu I Wojny Światowej te trzy waluty (korony, marki i ruble) były w praktyce wymienialne bez żadnych ograniczeń na dewizy lub złoto, a ich kursy wymienne były względnie stałe od momentu przejścia na walutę złotą (Niemcy 1871, Austro-Węgry 1892, Rosja 1897) do wybuchu I Wojny Światowej i oscylowały wokół parytetu: 100 rubli = 216 marek = 254 korony.

Formalnie wymianę na złoto zawieszono w Rosji 27 lipca 1914, a w Niemczech 31 lipca 1914 (usankcjonowane wstecznie odpowiednim przepisem z 4 sierpnia 1914), choć już od 13 lipca była ona tam mocno ograniczona. W Austro-Węgrzech obowiązek prawny wymiany na złoto nigdy nie istniał. Dodatkowo z dniem 30 lipca 1914 rosyjski Bank Państwa przestał dyskontować weksle płatne na terenie Królestwa Polskiego, odcinając tym samym dopływ świeżej gotówki na te tereny.

Siła nabywcza rubla, korony i marki

Często biorąc do ręki jakąś historyczną obligację czy akcję zastanawiałem się jaka była jej realna wartość w czasach kiedy funkcjonowała ona w obrocie jako instrument finansowy. Jakiś pogląd na to dają historyczne dane statystyczne dotyczące cen i płac, a na ich podstawie można próbować porównywać siłę nabywczą pieniądza wtedy i dziś. Porównanie takie jest mocno utrudnione ponieważ nie da się skonstruować koszyka dóbr który byłby identyczny w obu badanych okresach, a pewne realia gospodarcze i społeczno-ekonomiczne są całkowicie odmienne bo np. dawniej siła robocza była tania, a praca ludzka w usługach była wyceniana nisko, podczas gdy pewne dobra uznawane dzisiaj za powszechnie dostępne wtedy nie istniały lub dostęp do nich był przywilejem nielicznych. Stąd uzyskiwane wyniki takich porównań są zawsze obarczone mniejszymi lub większymi błędami, ale warto się z nimi zapoznać.

I tak według danych opublikowanych przez Bundesbank, siła nabywcza 1 marki z 1914 roku to 5,10 Euro. Patrząc na relację cen pomiędzy poszczególnymi zaborami można przyjąć, że siła nabywcza korony odpowiadała kwocie 4 Euro, a rubla kwocie 10,00 Euro. Podobne dane podaje portal Historicalstatistics.org

Czytaj dalej >>>>>

← Papiery